حدیث (أقوامٌ مُتَعَمِّقون) مدح یا مذمت؟

مرحوم کلینی در کتاب کافی و مرحوم صدوق در کتاب توحید حدیثی را از امام سجاد(ع) نقل کرده اند که در پاسخ به پرسشی درباره توحید فرمودند: إنّ الله عزوجلّ علم أنَّه یکون فی آخر الزّمان أقوام مُتعمِّقون, فأنزل الله تعالی (قُل هو اللهُ احدٌ) والآیات من سورة الحدید إلی قوله (وهو علیمٌ بذات الصّدور), فمن رام وراء ذلک فقد هلک;1 همانا خداوند عزوجلّ علم داشت که در آخرالزمان اقوام تعمّق کننده ای خواهند بود. پس (قل هو الله أحد) (سوره توحید) و آیات نخست سوره حدید تا آیه (و او به آن چه در دل سینه ها وجود دارد, داناست)2 را نازل کرد, پس کسی که از این آیات فراتر رفت, هلاک شده است. صدر سند حدیث در کتاب کافی و توحید متفاوت است, به این صورت که کلینی از محمد بن یحیی و او از احمد بن محمد نقل می کند, در حالی که صدوق از محمد بن الحسن و او از سعد ابن عبداللّه و او از احمد بن محمد نقل می کند. ادامه سند یکسان است. راویان هر دو سند همگی عادل, امامی و ثقه هستند, اما نخستین راوی در هر دو سند عاصم بن حُمید است. وی از اصحاب امام صادق(ع) است نه امام سجاد(ع),3 در حالی که حدیث ذکر شده را از امام سجاد(ع) نقل کرده است. بنابراین, حدیث از لحاظ سندی مرسل خواهد بود, چون واسطه عاصم از امام سجاد(ع) معلوم نیست. شیخ صدوق نیز در سند حدیث به مرسل بودن آن اشاره کرده, اما علامه مجلسی حدیث را صحیح دانسته است.4 شاید وجه این انتساب, راویان حدیث باشند که همگی معتبرند, نه اتصال راویان حدیث به امام. به هر حال, در مورد سند حدیث نظریه صدوق درست تر از نظریه علامه مجلسی به نظر می رسد. هدف اصلی این نوشتار, معنا و پیام حدیث نقل شده است, نه بررسی سند آن. بنابراین, با قطع نظر از وضعیت سند حدیثْ به بررسی مفهوم آن می پردازیم.